algemeen
Deze drie simultane scènes berusten niet op historische gegevens, maar vinden hun oorsprong in middeleeuwse verhalen en legenden. Deze vertellen dat Augustinus na de dood van zijn moeder voor korte tijd naar Toscane terugkeerde om daar de Orde der Augustijnen te stichten. De werkelijkheid is anders want Augustinus stichtte zijn eerste kloostergemeenschap in Noord-Afrika. Ook het beroemde verhaal over Augustinus en het kindje aan het strand is een laat-middeleeuwse legende.
De stichting van de Orde der Augustijnen wordt verbeeld door middel van een bezoek dat Augustinus brengt aan de heremieten van Montepisano in Toscane. Deze ontmoeting is boven in het midden van de afbeelding te zien. De zittende Augustinus belooft de verzamelde kluizenaars een klooster om daar met behulp van zijn Regel een kloostergemeenschap te beginnen. De scène verwijst wellicht naar het jaar 1256, het jaar van de Magna Unio, waarin Paus Alexander IV verschillende groepen kluizenaars die leefden volgens de Regel van Augustinus, verenigde tot de Ordo (Eremitarum) Sancti Augustini.
Het klooster ligt op de top van de berg. Het heeft de bekende Romaanse samenstelling, namelijk een kloostergebouw met kerk en kruisgang. Het is nauwelijks verrassend dat de vorm en de voorgevel van de kloosterkerk veel lijken op het gebouw waarin de schilder zelf aan het werk is: de Sant’Agostino.
Rechts in de afbeelding zien we hoe Augustinus zijn Regel aan zijn medebroeders uitlegt. De Regel die bestaat uit acht korte hoofdstukken, is de oudste monastieke Regel van West-Europa. Ze handelt over armoede, naastenliefde, gehoorzaamheid, gebed, bijbelstudie, apostolisch werk en arbeid, alle uit te voeren in eenvoud en bescheidenheid. De vruchtboom boven hun hoofden kan een verwijzing zijn naar de vele vruchten die Augustinus’ leer mag voortbrengen.
De derde scène speelt zich links op de voorgrond af en verbeeldt een in de late middeleeuwen populaire legende. Augustinus zou eens, wandelend langs het strand en mediterend over het mysterie van de goddelijke Drie-eenheid, een kind hebben gezien dat bezig was de zee leeg te scheppen door het water in een kuiltje op het strand over te gieten. Toen Augustinus het kind (Jezus) het onmogelijke van die poging uitlegde, antwoordde het kind dat het nog veel onmogelijker was het raadsel van de goddelijke Drie-eenheid te begrijpen. Deze legende werd in de Middeleeuwen veel gebruikt om het onoverbrugbare verschil tussen geloven en weten uit te leggen. De schilder wijst nog eens uitdrukkelijk op het mysterie door rond het Jezuskind drie keer een drietal schelpen te schilderen, evenals drie eieren in een nestje.
specifiek
Gozzoli heeft het terrassenperspectief gebruikt om drie scènes neer te zetten en de afbeelding veel diepte te geven. Hij is daarbij wel gestoten op het belangrijkste probleem van het terrassenperspectief: het behoud van het geheel. Daarin is hij niet zo best geslaagd. Je zou deze afbeelding zonder veel bezwaren kunnen verknippen tot drie losse afbeeldingen, omdat elke scène een aparte achtergrond heeft. De legende met het kind speelt zich af tegen een bosrand, het overhandigen van de Regel heeft een gotisch klooster als achtergrond en de ontmoeting met de heremieten vindt plaats in een berggebied. Hoe moeilijk het is om deze locaties samen te brengen, blijkt wel uit de verhoudingen: de bosrand heeft wel heel kleine bomen ten opzichte van de bergen en het gotische klooster is ten opzichte van de bergen veel te groot. Gozzoli heeft dit zeker gezien, want hij heeft geprobeerd de scènes door een slingerend pad met een wandelende monnik te verbinden en ze te scheiden door middel van twee lange dunne bomen. Toch is dit een zeer interessant fresco, te meer vanwege de stad uiterst links op het schilderij, die gelijkenis vertoont met de “torenstad” San Gimignano.
Tekst : drs. Ger Jacobs
Foto’s : Jan van Lierop, Ger Jacobs, Jan-Martijn van der Werf, en de iconografie op http://www.augustinus.it/iconografia/index.htm.
Met dank aan de Augustijnen van San Gimignano.